台灣組合

自lí出世到taⁿ, lán厝to lóng講母語, goán無想beh hō͘ lí siuⁿ早o̍h ē-hiáu華語, goán無beh kā lí教華語, m̄-koh goán mā bē hō͘ lí認為goán排斥lí o̍h華語.

Lí ta̍uh-ta̍uh-á tōa-hàn, 有 1 tīn固定ê gín-á伴了後, ùi「聽無」, 到半ioh半理解, lí ê華語jú o̍h jú chē, 互相講無kāng款ê話oa-nā théng好溝通, bē因為使用ê話語無kâng choaⁿ-á互相排斥. Chit-chām-á來, lín gín-á伴若聽無góa teh講siáⁿ, lí koh ē替我做翻譯, tńg換做華語講hō͘ in了解.

Goán ǹg望lí母語講hō͘ tiâu, mài siuⁿ緊接觸tio̍h華語. 自lí出世, goán tī厝--nih不時ē pàng音樂來聽, 日語歌, 英語歌, 台灣原住民各族ê歌iah是客語歌goán lóng ē pàng, m̄-koh罕得pàng台語歌kap華語歌hō͘ lí聽, ǹg望lí自sè-hàn tō慣勢聽tio̍h無kāng款ê話語, tōa-hàn了後tú--tio̍h, 聽--tio̍h, 心內bē排斥. 有1-chām-á lí beh khùn ê時, siōng愛聽--ê tō是Hak-fa反水庫hit tè CD, chit-chām-á lí khah chia̍p聽--ê是ma-ma o̍h日語ê CD.

Chún是母語Hō-ló話, mā m̄是ka-nā 1種, ma-ma講ê南部腔, góa ê北部腔, koh thàu-lām góa tī-beh bē記tit ê海口腔, ta̍k不時用無kâng ê腔口kā lí亂. Che oan-nā是為tio̍h hō͘ lí理解, pêⁿ-pêⁿ是lí ê母語, iáu是有chiâⁿ chē無kâng ê腔口.

到kah lí koh-khah tōa-hàn, tòe goán sì-kè走ê機會mā jú來jú chiap. Khah早lí真愛tòe ma-ma去菜市á, se̍k-sāi hiah-ê a-sàng a-chím, mā不時聽ma-ma kap in話--kúi-句-a, lí tòe góa行, 樓kha piàⁿ-sàu ê a-ḿ kap a姨, lán chit庄e-pō͘時á óa chòe-hóe khai-káng ê a-sáng, copy店a伯, ō͘-tō͘-bái店a叔, 麵taⁿ-á kap thih頭店a姨, 豆花a伯iah是臭油棧teh話lán在地kó͘ ê伯公kap a伯, lí ê生活--nih chhiâng-chāi ē kap lán身軀邊真chē無kāng生活經驗ê人chih接, lí jú來jú sim-sek, jú來jú愛tòe.

Goán ta̍uh-ta̍uh-á kā lí教台語羅馬字, 論真講mā bē-sái講是教, lán ná chhit-thô ná se̍k-sāi羅馬字, goán mā無àn-sǹg jōa緊ê時間tio̍h-ài hō͘ lí o̍h ē-hiáu, lí想beh知goán tō講. Goán tī電腦頭前teh無êng ê時, 有時á lí ē筆kap紙sa--leh, 坐tī goán邊--á, ka-tī寫羅馬字, ùi lí ê名開始, 不時lí ē問goán siáⁿ beh án-chóaⁿ寫, lí tō ka-tī tiām-tiām-á tī hia ka-tī寫真久.

Kap lí kāng年歲ê gín-á chit-chūn lóng teh o̍h漢字, 漢字無o̍h--起-來, 續接安排ê學習lóng真oh koh有進展.

Lí mā ta̍uh-ta̍uh-á開始注意漢字, kāng款ta̍k不時問講siáⁿ漢字beh án-chóaⁿ寫, ài goán寫hō͘ lí看, lí chiah the̍h去ka-tī ta̍uh-ta̍uh-á tò hiah-ê字. Lán身軀邊lóng是漢字, lí想beh知iáⁿ he寫siáⁿ, che寫án-ne是siáⁿ意思. Gín-á o̍h字ê動機tō是chiah-nī單純koh自然.

Lí是台語gín-á, goán iû-goân beh hō͘ lí先ē-hiáu台語羅馬字, m̄-koh goán mā bē排斥lí想beh o̍h漢字ê意願, lán目前生活ê現實世界chiok chē資訊lóng tio̍h透過漢字. M̄-koh未來有1 kang góa ē chhōa lí去goán故鄉hit間義民廟, lán chò-hóe坐tī廟後hit 3粒大墓bōng頭前, hit時chūn góa chiah來kā lí解說漢字是án-chóaⁿ m̄是lán ê字.

Góa先beh kā lí講--ê是, 漢字tiāⁿ-tiāⁿ拆字teh解說意思, 像新竹古早號做「Tek-chiàm」, 漢字寫做『竹塹』, 是kā Taokas Tek-chiām社ê音寫做漢字來--ê, kap拆漢字解說做是古早用竹á起城,是天差地--leh. Chit款例講bē了.

6歲是gín-á入國校á讀冊, 受教育ê khám-chām; 6歲ê gín-á已經ùi 5歲gín-á面對外在世界ê tiuⁿ-tû踏--出-來, 準備beh行入去chit ê世界, 準備beh接受chit ê世界, mā準備beh開展ka-tī ê世界. Chit-má lí tō來到chit ê成長khám-chām.

對chit ê年歲ê gín-á, 無論是父母iah是學校老師, siōng要緊--ê是關心gín-á生活kap性命ê發展,協助in ta̍uh-ta̍uh-á chhōe tio̍h in面對chit ê外在世界ê方式.

大多數kap lí kāng iân ê gín-á, tī chit-chūn入去國校á, in面對--ê是siáⁿ? M̄是以gín-á chiâⁿ做主體去思考kap安排ê課程kap活動, 統一進度ê學習設計, 管理代替理解kap接納ta̍k ê gín-á個別差異ê教育觀點, lóng hō͘入去學校受教育ê gín-á hō͘外在ê要求拖leh直直ǹg符合大人要求ê學習成果kap秩序, 禮貌chit ê方向去, 無tòe tio̍h chit ê kha步--ê tō ē hông點油做記號.

暫且kā以上ê教育信念hē--leh, lán來看入去學校ê gín-á大部份時間teh chhòng siáⁿ?

學校內底佔siōng chē時間比例ê課程是語文課, 所謂ê『國語』, lán ê gín-á入國校á開始, tio̍h-ài khai chiok chē時間o̍h漢字, 讀漢字, 寫漢字, 下課ài chah tḿng去厝寫ê宿題(siok-tê), 佔siōng大部份--ê mā是寫漢字; 寫漢字chìn前tio̍h先o̍h注音符號, koh tio̍h了解『部首』kap筆畫, chiah有châi-tiāu查字典; 寫漢字koh tio̍h認真注重tī字ài寫ē súi, 『筆順』順sū ài tio̍h.

Lí teh-beh 6歲, 照規定joa̍h--lâng tio̍h-ài去國校á讀書(tha̍k-chu). Chit-chām-á一直到6--月, 真chē學校ē辦運動會, 校慶iah是出業典禮, 頂禮拜lán tō chò-hóe去àn-sǹg beh kā lí掛學籍ê學校參觀.

Chit間國校á真用心安排學生gín-á ê課程, 除去正式ê課程, in真強調ài hō͘ gín-á se̍k-sāi ka-tī tòa ê所在, ài hō͘課程kap社區kap tàu-tîn, mā ài hō͘ gín-á有koh-khah chē動手試驗, 試做kap bak thô͘ ê體驗.

Hit kang活動ê安排, soah hō͘ góa iáu做gín-á hit-chūm ê記tì kap感受koh浮浮--出-來, 30-40冬過--去-a, 教育體制kap khah早有khah無kâng--a, m̄-koh siōng基本ê價值觀念soah無改變jōa chē.

辦學校ê目的「ká-su」是為tio̍h gín-á ê學習kap成長, án-ne gín-á chiah是學校ta̍k項課程, 活動koh有教育行政ê主體, 照理講gín-á ê角度kap感受tio̍h chiâⁿ做chiah-ê安排siōng-kài優先ê考慮.

Hit kang ê活動頭前段是ta̍k ê年級學生ê「才藝表演」, 有跳舞, 唱歌kap樂器演奏, chiah-ê表演ē-sái展現出gín-á o̍h--tio̍h ê才藝, m̄-koh事先排練--過ê節目kap集體一致ê表演, kā ta̍k ê gín-á個別ê成長發展lóng sok tùi kāng款ê模式內底, 少年性命ê活力kap熱情, 成長kap學習ê自信, mā lóng無法tō͘ tī chiah-ê活動內底hō͘人感受--tio̍h.

前kúi工á góa坐電車ê時, 坐góa邊--á ê ma-ma華語kap英語lām leh講, 沿路kā差不多8-9歲ê cha-bó͘-gín-á解說ta̍k站ê地號名, 聽--來in tòa tī美國, thàn hioh-khùn chhōa cha-bó͘-kiáⁿ tńg來se̍k-sāi sī大人ê故鄉.

『淡水雖然靠海邊, 但因為淡水河流過, 所以這裡的水不是鹹的.』『奇岩, 這裡山上有很奇怪的石頭, [岩]上面那個字是mountain, 就是山上的石頭的意思.』『石牌, 你爸爸以前就在這裡長大, 這裡有很多石頭做的牌子, 所以叫石牌.』『士林, 林就是forest, 表示這裡以前都是樹林, [士]就不知道是什麼意思.』

Lán chiâⁿ chē地號名kap hông ngē tàu ê漢字chi̍t-sut-á to無關係, 看漢字來解說地號名, koh ē-sái án-ne來chòaⁿ出kui大篇故事, che tō是lán hō͘華語漢字教育ê結局. 像『關渡』, 在地人號做「Kan-tāu」, 是過去tī chia活動ê原住民號ê地號名, 電車chhím通車hit-chūn, soah kā叫做「Koan-tō͘」, 到taⁿ mā iáu真chē人án-ne講; Kan-tāu tī chiok chē古早書--nih用漢字寫做「干豆門」, chiah koh ùi漢字kā chit ê地號名解說做「ùi埔頂看--落-來, chit ê所在四四正正, 真sêng 1 tè豆干」.

Chio̍h-pâi-á (石牌), Ba̍k-sa (木柵), Thô͘-gû-kau (土牛溝)過去lóng是kap漢番ê交界;「Kong-koán」是大租戶(墾首)招有路無厝ê羅漢腳á開墾, 集中管理羅漢腳á kap收租ê所在.

了解chiah-ê地號名án-chóaⁿ來--ê, ē-tàng koh-khah了解lán chit tè土地過去發生--過ê tāi-chì. M̄-koh知影chiah-ê beh chhòng siáⁿ? 了解chiah-ê kám有chiok要緊?

有chi̍t-chām-á, lí kap共學ê chhit-thô伴chiâⁿ愛sńg「警察」,「好人」kap「pháiⁿ人」, 有時á lín互相做無kāng角色, jiok來jiok去, ná sńg chhùi--nih ná pok出「lán是好人, beh去phah pháiⁿ人」, iah是「goán是警察, lí是pháiⁿ人, goán beh kā lí關--起-來」......

有時á lín sńg-sńg--leh soah起phùi面oan-ke, ē互相罵對方是pháiⁿ人, oan-oan--leh koh tiāⁿ ē pìⁿ做sio-e, sio-phah; 有時á lín無愛hō͘ siáⁿ人加入, choaⁿ-á hoah講hit ê gín-á是pháiⁿ人bē-sái sńg; koh有時á lín sńg kah心適興, 不時ē hiông-hiông講siáⁿ-mih人是pháiⁿ人, sio招tō去lia̍h hit ê gín-á, jiok hit ê gín-á, iah是無愛hō͘ hit ê gín-á kap lín sńg tàu-tīn, 人若óa近tō kā e--落, kā sak倒, iah是kā khiú ân-ân. 換做任何人hiông-hiông hō͘別人án-ne對待, lóng ē感覺艱苦, siūⁿ-khì, 受委屈, lín mā chhiân-chāi為tio̍h án-ne來oan-ke.

Chit款情形, lín若是有kā心內ê想法講--出-來, 像講是siáⁿ-mih因素無愛hō͘ siáⁿ-mih人óa近iah是加入, 對方siáⁿ-mih話語iah是行為hō͘ lín無爽快chiah beh kā趕走, iah是hit時chūn lín tō是kan-taⁿ想beh ka-tī sńg, 暫時無愛別人加入, kā chiah-ê想法講--出-來, hō͘對方了解, kám m̄是khah贏pok出1句「lí是pháiⁿ人」? Kāng款ê情形若是lán hō͘人大聲hoah講是pháiⁿ人bē-sái óa近, lán kám m̄是mā ē kui腹肚火?

Lō͘尾「警察」,「好人」kap「pháiⁿ人」chiah-ê語詞lín khah無hiah chia̍p講--a, 換做「Superman」,「Batman」,「蜘蛛人」,「鋼鐵人」,「美國隊長」chiah-ê美國bàng-kah影片ê英雄角色, chit-chām-á lán團--nih時行--ê是〈Poli〉kap〈Frozen〉chiah-ê bàng-kah ê故事, lín ē kā ka-tī聯想做 chit-kóa角色, beh kā lín認定ê pháiⁿ人thâi--死iah是趕走, 有tang時á lín聯想入去chiah-ê角色ê時, 無tú好tī chit-chūn hō͘ lín tú--tio̍h ê蟲thōa iah是樹á草á tō bái-châi--a.

Lín chò-hóe sńg ê時, mā chhiân-chāi ē puh出「góa beh kā lí thâi--死」,「kā lí phah kah流血」,「kā lí kòng hō͘死」chiah-ê攻擊性ê話語, 大部份應該lóng是看bàng-kah影片學--來-ê.

Nakokai? Tobokai? Nakoyoka, hittobe!

Lí iáu tī góa腹肚內ê時, góa kap pa-pa ta̍k暗看《宛如飛翔》(Tobugagotoku) chit齣日本NHK ê影片, 了後koh行1 chōa Kagoshima, lí ê名tō是án-ne來--ê. 飛koân tō看ē hn̄g, ǹg望lí kā目chiu peh hō͘ 金, chim-chiok看chit ê世界, 無論siáⁿ-mih tāi-chì, lóng thang看ē hn̄g, 看hō͘ khoah.

Kúi-nā冬前頭1 pái看《宛如飛翔》ê冊kap影片ê時, tō對Satsuma ê教育印象chiok深. Satsuma tī幕府時代是離權力中心siōng hn̄g koh siōng南pêng ê藩國, soah行tī時代siōng頭前. In注重武士ê養成, 特別是「鄉中教育」, gín-á ùi 6歲開始有無kāng年歲階層ê組織, 無論是讀冊, 武藝, 討論iah chhit-thô, lóng是大hàn--ê chhōa細hàn--ê. 幕府鎖國200冬, Satsuma是第1線面對西洋衝擊--ê, m̄-koh in無kā ka-tī ê思想kap眼界sok-pa̍k-tiâu--leh, 危機感hō͘ in phah-piàⁿ beh tòe ē tio̍h時代ê腳步, mā kan-taⁿ Satsuma Hayato chiah有法度hō͘ 日本chi̍t聲tō飛hiah-nī hn̄g.

Goán對lí ê教育部份有受tio̍h Satsuma ê啟發, 包括自然kap文明, 在地kap國際, 暴力kap非暴力ê辯證關係. 世界各國ê教育lóng有in ê歷史因素, beh khioh起來用ê時, mā tio̍h考慮台灣ê處境kap未來, beh hō͘ gín-á chiâⁿ做siáⁿ-mih款人, goán是án-ne來chhiâu-chhek對lí ê教育方向.

回想ka-tī ê成長經驗, 有2項是góa想beh提供hō͘ lí--ê, 自然環境kap gín-á伴, 因為án-ne, lán參加共學. Tī共學團內底, lán 練習先好好á做1 ê「人」, hō͘ lí空間發展自我, 盡量自由無受限制去體驗生活, se̍k-sāi chit ê社會, chit ê世界.

Tī 4歲生日ê隔tńg工, lí講ka-tī有夠大hàn, 敢坐hoe-lêng機--a, ài goán chhōa lí去日本Saigo sàng ê故鄉Kagoshima. 5月日ê期待了後, lí chit ê ǹg望總算實現, koh有lí chiok好ê chhit-thô伴tàu-tīn.

Chit 5月日ê日子, lí不時問講koh jōa久beh去看Saigo sàng, mā chhiâng-chāi hian khah早goán去Kagoshima ê相片teh看, 暗時beh khùn chìn前mā tiāⁿ-tiāⁿ叫goán講Saigo sàng kap Satsuma武士ê故事hō͘ lí聽.

Lí出世了後, góa心內tō有àn-sǹg, 無論到kah lí jōa大hàn, 第1 pái chhōa lí出台灣, tiāⁿ-tio̍h beh先chhōa lí去日本Shimonoseki ê Shunpanrou, 1895年清國tī chia簽字, kā台灣賣hō͘日本政府; koh接續tō是去Kagoshima, 感受Saigo sàng kap Satsuma武士ê志氣.

到日本ê第2工, lán坐火車koh pôaⁿ船去到Shimonoseki, ta̍k-ê chò-hóe行去Shunpanrou ê路--nih, 2003年底goán來到chit ê所在ê心情koh浮--出-來, 10外冬了後, goán koh來到chia, chit回是專工chhōa lí kap lí ê chhit-thô伴來--ê, góa無想beh ke講siáⁿ, kan-taⁿ ài lí kā chit ê所在記tiâu--leh, chhun--ê tō hō͘ ma-ma kā lí解說hit-kóa過去ê故事.

離開Shimonoseki, lán kui-tīn人sûi chông tùi Kagoshima去. 19世紀末期, Saigo sàng kap in Satsuma ê兄弟朋友tō ùi chia出發, ián-tó Bakuhu統治, 改變日本ê歷史; in離開用性命piàⁿ--出-來ê Meiji政府, tńg來故鄉, 決志beh tòe Saigo sàng chò-hóe死, lō͘尾koh出兵反抗政府, tī Kagoshima ê Shiroyama結束in ê時代.

「Gín-á無教, 無刁, nah ē-sái--tit?」Kā gín-á看做是獨立ê人, 用尊重, 信任, 同理, 參詳, 協助ê態度chhiâⁿ-ióng gín-á, hō͘ in tī盡量無受約束去接觸環境, 認bat世界, 發展in ê性命, mài用大人ê需要kap方便, mài用規矩, 禮貌, 順從kap強制ê方式來限制gín-á, tī lán chia, ē-tàng接受chit款觀念ê大人iáu真chió.

Ē-tàng接受chit款信念, mā一直提醒ka-tī用尊重ê態度來對待gín-á ê家庭, 有bē-chió人soah ē質疑順gín-á ê意kám ē sēng pháiⁿ gín-á? 無強制要求gín-á, 無用phah, 用罵ê方式對待gín-á, gín-á kám有pìⁿ kah khah好io-chhī? Nah ē意見jú來jú chē, nah ē jú來jú無beh照大人ê要求?

換用無phah無罵ê教養態度了後, gín-á iû-goân是gín-á, lán tiāⁿ bē記得in chiah無kúi歲大niâ, lán對gín-á ê主觀期待, kám是超過in hit ê年歲ài有ê成熟程度?

改變傳統ê教養態度, 換用無phah無罵ê信念了後, gín-á kám tō sûi ē-tàng pìⁿ kah「真乖」, 「真聽話」? Gín-á kám無需要時間試探kap適應大人chit-má對待i ê模式? Kám無需要時間重頭建立互動ê關係? 大人kám有自覺tio̍h ka-tī mā tio̍h-ài反省過去養成ê價值觀? Kám無需要chiâⁿ大ê khùi力來自我調整?

無phah無罵是形式, koh-khah要緊--ê是尊重kap信任, lán ǹg望gín-á了解尊重kap信任, m̄-koh lán ka-tī kám正經了解siáⁿ-mih是尊重kap信任--a? Lán頭殼內kám iû-goân是過去hit款價值觀, koh用hit套價值觀teh「檢驗」gín-á? 若是án-ne, beh án-chóaⁿ kā尊重hām信任ê空間keng--開, hō͘ gín-á時間來體會尊重kap信任? Lán認為尊重kap信任gín-á了後, gín-á soah koh-khah pháiⁿ剃頭, kám是lán iû-goân無跳脫出過去ê koàn-sì, iû-goân用「管理」kap「控制」ê觀點teh「檢驗」gín-á kám有pìⁿ kah khah bat tāi-chì?

5月19落大雨, chái-khí lán tō出門, goán chhōa lí chò-hóe去台北ê總督府頭前, kap éng-kòe kāng款, hām lán ê朋友tī電車站sio會合, 行過去台北賓館大門邊記念詹益樺.

Lí chhím滿4歲, 自lí出世到taⁿ, 今年是lí第4冬kap goán tàu-tīn去到hia記念1989年5月19 tī hia自焚ê詹益樺.

前1工, góa teh做隔tńg工beh用ê大字壁單, lí kā góa tàu-saⁿ-kāng, mā ná叫góa講詹益樺ê tāi-chì hō͘ lí聽, lō͘尾lí mā直直問góa:「I是án-chóaⁿ beh kā ka-tī燒--死?」

I是án-chóaⁿ beh án-ne做? Chit ê問題mā bat tī góa心肝底hē真久.

Iáu讀高中ê時, ùi新聞知影chit項tāi-chì, 是án-chóaⁿ有人ē用性命ê代價來呼hoah出心肝底ê信念? Chit ê giâu疑一直hē tī góa心內, lō͘尾來淡水讀書, tú tio̍h kúi ê sianpai, chiah ùi in hia了解詹益樺, mā tī i留--落-來ê話句--nih, 思考運動kap性命ê出路.

透早, tī kā抗爭者清除了了ê台北街頭, góa tiām-tiām-á一直行, cha瞑, 有jōa chē góa se̍k-sāi ê朋友tī chia hông phah kah流血流滴!

暗頭á goán chhōa lí koh來到chia, 頭起先lí一直hoah無愛去, 因為lí已經知影cha瞑chia發生過siáⁿ-mih tāi-chì.

來到現場, 看tio̍h hiah-ê統治體制ê執行壓迫工具1 ê 1 ê ùi lán面頭前行--過-去, lí kā góa ê ām領khiú kah ân-ân-ân, kā góa講beh緊來tńg.

Góa kā lí講, m̄免驚, chhōa lí來, 是有話beh kā lí講.

Góa kā lí抱--leh, 行去到鐵絲網á頭前, 面對khiā tī鐵絲網á後piah ê鎮壓工具, tùi in ê目chiu 1 ê 1 ê kā gîn--過, kā lí講, chit款人lán m̄免kā尊重! In mā是人, 無m̄-tio̍h, in有bó͘有kiáⁿ, 是, m̄-koh頭家命令若落--來, in giâ tī手頭ê棍á甚至chhèng-chí, tō ē tùi m̄願屈服ê奴隸身軀kek--過-去!

A-siâng, lí iáu-bōe滿4歲, lán chia tō發生3/18 學生佔立法院, 3/23衝行政院, 3/30有50萬人靜坐ê tāi-chì. Lí看tio̍h siáⁿ? 感受tio̍h siáⁿ?

Goán kā lí講有1 tīn學生teh抗議政府, mā chhōa lí去現場看. Tī現場chhōa lí sì-kè行ê時, ná看ná kā lí解說ta̍k-ê是teh抗議siáⁿ, in teh講siáⁿ. Tī góa kap lín a-pa討論ê過程, lí ta̍k不時to問goán teh講siáⁿ? 是án-chóaⁿ? 3/23佔行政院隔tńg工, lí一直叫góa kā lí講報紙teh講siáⁿ, lō͘尾lí koh ka-tī tiām-tiām看報紙面頂ê相片chiok久chiok久, lí teh想siáⁿ? 感受tio̍h siáⁿ?

Lí知影lán一直hō͘無kāng人管, khah早lán bē-tàng講ka-tī ê話, 講ka-tī ê故事, 連抗議mā bē-sái. 過去有chiok chē人, 像川伯公, 堅持boài hō͘人管, beh ka-tī管ka-tī, in大聲hoah台灣獨立, 爭取做人ê自由kap權利, in chiah-ê人, 有ê hō͘政府派ê警察kòng kah流血受傷, 有ê hông lia̍h去關, 有ê甚至án-ne死--去. 有in chìn前人ê phah-piàⁿ, lán chit-má chiah ē-tàng講ka-tī ê話, 生活mā khah好過, m̄-koh lán iáu是hō͘人管, 政府講lán bē-sái án-chóaⁿ tú án-chóaⁿ ê規定chiok chē chiok chē, 親像lán tī公園chhit-thô tú--tio̍h-ê hit-kóa限制, 親像chiok chē大人iáu是boài hō͘ gín-á ka-tī決定beh chhòng siáⁿ.

Chit-má chi̍t-tīn大哥哥大姊姊, in發現政府beh kap中國簽ê買賣契約, ē hō͘ lán ê生活受tio̍h chiok大ê影響, m̄-koh政府soah無kā lán講, mā boài hō͘ lán有意見. Chit 1冬來, goán一直beh hō͘ lí練習ka-tī做決定, m̄-koh是án-chóaⁿ lán beh過siáⁿ-mih生活, lán bē-sái ka-tī決定--leh? Lí án-ne問. Chit-kóa大哥哥大姊姊, in去kā立法院佔--起-來, boài hō͘代表lán ê立委開會通過, in chit-pái ê行動, hō͘ chiok chē人知影政府beh kap中國簽契約chit ê tāi-chì, mā chiah有hiah-nī chē人khiā出--來抗議.

Lí問講社會是siáⁿ? Siáⁿ-mih是代表? 政府, 社會, 代表, 警察, chiah-ê名詞對lí來講ē ta̍uh-ta̍uh-á具體, 對lí產生意義.

20 thóng歲á ê時, góa離開厝--nih, 來到lán tòa ê chit ê所在讀冊. Hit-chūn決心beh緊chiūⁿ北來到chia, tō是想beh緊thang好chông去lán sio隔壁hit ê大都市街頭, 參與ta̍k不時jia̍t-put-put抗議政府ê示威遊行, 「反核」chit ê議題góa tō是hit-chūn開始知影--ê.

頭起先, góa無特別了解反對起核電廠kap核能發電ê問題, 單純是少年時ê熱情, tī街頭ê遊行koh有tī學校內底kap學生伴ê對話討論--nih chhōe tio̍h siau-tháu. Góa hit時chūn對踏tī lán頭殼頂, 開政府teh kā lán chau-that ê外來頭家真不滿, 對社會chiâⁿ chē無公平ê tāi-chì mā chiok無法度忍受.

像讀高中ê時, tō對tì青帽á ê教官chiok反感, sui-bóng in內底有---ê對學生iáu bē-bái, m̄-koh góa tō是對in chiâⁿ倒彈, 認為in無應該出現tī學校內底. 讀大學ê時, koh bat招同學伴chò-hóe抵制教官ê軍訓課.

Hit-chūn tō是kāng款ê心境.

Lō͘尾認真讀chi̍t-kóa資料, chiah ta̍uh-ta̍uh-á了解核能發電是siáⁿ, 安全性án-chóaⁿ.

今á日chái-khí上班, 經過ta̍k工ài行--過ê幼稚園門口, hn̄g-hn̄g tō聽tio̍h gín-á大聲哀叫ê哭聲, 1 ê趕beh上班ê爸爸, 頭mā無oa̍t tō ùi幼稚園緊行--出-來, chit-chūn hông留tī幼稚園內底ê gín-á, 看tio̍h爸爸走--去ê身影, i ê哭聲jú hiông jú大聲. 親目chiu看tio̍h chit 1幕, hiông-hiông想tio̍h ka-tī éng-kòe mā bat án-ne, 原來tī台灣, 大人一直用粗魯koh暴力ê方式teh傷害gín-á ê心靈.

Cha-bó͘-kiáⁿ ê暗影

Cha-bó͘-kiáⁿ 4歲ê時, 無koh hō͘奶母chhōa, 換試讀khiā-ke附近ê幼稚園, 過團體生活. Tō ná像大多數ê gín-á, tī無se̍k-sāi ê環境, 面對chheⁿ-hūn ê人, 接觸經驗外ê tāi-chì, 會不止á無適應, cha-bó͘-kiáⁿ ta̍k工beh去學校chìn前tō一直chiok不安, thèng-hāu到學校門口i tō開始哭, 需要一直安tah, 甚至tio̍h kap i chò-hóe入去教室陪--i, i chiah願意入--去.

Tō án-ne陪i讀kúi工了後, ē記得ká-ná第5工ê時, hoān-sè幼稚園認為góa ta̍k工tī教室陪cha-bó͘-kiáⁿ, 顛倒hō͘ cha-bó͘-kiáⁿ無法度khah緊適應學校, hit 1工園長竟然tī大門口無tiuⁿ-tî tō ùi góa chia kā cha-bó͘-kiáⁿ hiông-hiông抱--去, 無chhap cha-bó͘-kiáⁿ驚人ê哭聲, 園長kā想beh liòng--開ê cha-bó͘-kiáⁿ ngē抱tiâu--leh, ná走ná oa̍t頭kā góa講無問題, i來處理, koh叫góa趕緊離開, 了後i緊跑入去教室. Góa m̄知beh án-chóaⁿ反應, tī幼稚園門口khiā chi̍t-ē-á, chiah ta̍uh-ta̍uh-á駛車離開, 心內chiâⁿ不安.

Boeh暗á去接cha-bó͘-kiáⁿ ê時, 園長kā góa講:「Chái-khí抱--入-去了後, cha-bó͘-kiáⁿ ná哭koh ná chhoah ka-tī ê頭毛, 個性chiâⁿ ngē!」Góa完全m̄知影1 ê 4歲ê gín-á, 竟然ē用chiah-nī失控koh暴烈ê方式來傷害ka-tī, chiah有thang表達i ê憤怒! Chit ê tāi-chì góa一直khǹg tī心內, 驚對gín-á產生暗影. 10冬後, 有1 pái kap cha-bó͘-kiáⁿ khai-káng ê時講tio̍h chit項tāi-chì, i講hit工chái-khí tī幼稚園發生ê tāi-chì i記kah chiok清楚, mā ē記得ka-tī有出力chhoah頭毛, i講he是i siōng傷心ê tāi-chì之一. 天ah! 因為大人ê粗魯對待, soah造chiâⁿ gín-á久長ê暗影!

今á日chái-khí, koh 1 pái看tio̍h kāng款ê畫面, 心內iáu是chiâⁿ艱苦. 對大人來講, kan-taⁿ是短短kúi點鐘ê分離, m̄-koh gín-á感受--tio̍h-ê, soah是hông pàng-sak ê驚惶kap不安.

Lán出門kap lí ê gín-á伴共學chhit-thô ê時, lín thǹg赤腳tī公園內底走跳, chhiâng-chāi ē tú tio̍h邊--á ê gín-á講:「In真無禮貌.」

Lín tī樹林á iah草埔ó͘ thô͘ sńg沙á, mā不時ē有人勸講án-ne ó͘ kah 1 khang 1 khang, ē害人行路poa̍h-tó, m̄-thang hō͘ gín-á án-ne sńg.

若有水khut-á, lín koh-khah歡喜, tiāⁿ-tio̍h sńg kah kui身軀tâm-lok-lok, sûi tō有人hoah講:「Lóng無照規矩, pàng hō͘ gín-á o͘-peh sńg.」

Lín tī公園khioh樹oe iah是葉á sńg, mā tiāⁿ-tiāⁿ有人ē阻擋, 講án-ne lah-sap無chheng-khì.

Tī公共便所hō͘ gín-á使用khah ke ê水槽á洗手, mā ē有人lé講:「水滴kah kui thô͘-kha, lín nah pàng hō͘ gín-á來chia sńg水?」

Tī樹á-kha sńg沙á ê時, A森the̍h i ê車ùi A-siâng ê沙á面頂kauh--過, A-siâng bē爽kā phah. 第1時間góa無看--tio̍h, 聽tio̍h A-siâng大聲jiáng góa chiah óa--過. 另外1 ê m̄是共學團ê gín-á mā óa來beh sńg沙á, A-siâng出手kā擋boài hō͘人加入, 對方ma-ma對A-siâng講:「Lí bē-sái出手phah--人!」Góa請i hō͘ gín-á ka-tī去互動. 對方ma-ma sûi siūⁿ-khì講:「Tú-chiah lí ê gín-á kā人phah, koh phah kah chiok大力--ê, m̄-koh lí lóng無處理!」是指責koh m̄敢相信ê口氣. Góa:「"處理"無一定現ài tī tāi-chì發生chit-ē ā, gín-á m̄是chi̍t開始tō ē-hiáu用講--ê, in需要練習, che tō是過程ā.」對方:「Góa知影有1派是lín chit款做法, góa mā知影ka-tī ài koh-khah放手, m̄-koh góa bē hō͘ góa ê gín-á hông phah, lán互相尊重無kāng款ê教養方式.」 

了後, hit ê弟弟iáu是beh óa來sńg沙á, in ma-ma kā講:「He是hit ê哥哥teh sńg--ê, i無愛hō͘人sńg, lí m̄好kā i用, lán來去邊--á sńg.」「若是有人beh kā lí phah, lí ài緊走, koh kā i講bē-sái phah--人.」 

Chit件tāi-chì, hō͘ góa思考chiâⁿ chē. 

A-siâng ē出手phah--人, lóng是i teh「顧地盤」ê表示, 若是有人óa--來, iah是the̍h i ê mi̍h-kiāⁿ, i chhiâng-chāi ē大聲jiáng iah是出手sak--人e--人phah--人, i借án-ne ê動作beh kā對方趕走嚇驚走. 

Gín-á chit款反應行為, 是生物本能, bē-tàng講是暴力. 

Ùi合歡山落--來, 看tio̍h khang-khòe上kui tho͘-lá-khuh等beh回覆ê email, 手機á mā kúi-nā通無接--tio̍h ê電話, 心情sûi koh沉--落-來. Lóng先kā tàn tī邊--á lah, 心肝底滿滿ê感動tio̍h先hō͘沉底整理.

第2冬來, 看tio̍h山頂變化chiok緊ê天氣, bē-su teh提醒góa tio̍h用敬畏ê心情peh山. 看tio̍h拖kah長lò-lò ê隊伍, 五彩顯目ê hiû-á, 有白雲kap青翠ê山嶺背景, 有影chiok súi--ê. Gín-á 1 ê接1 ê, 1步1步ûn-ûn-á ǹg山頂peh--起-lih, 正經ē hō͘人感動.

Góa kui路tòe tī後piah, tú tio̍h 1 ê生做sán-sán-á, kiōng-beh tòe bē tio̍h隊伍ê小學生, i身體無爽快, kap隊伍jú離jú hn̄g, 面色白sún-sún, 腳步慢鈍, 1句語to無講. 身軀邊ê大人問i問題, i lóng用tìm頭iah搖頭來回應. Sán-sán ê身軀, tng teh接受高山高地ê挑戰, 看ē出i是用意志力keng-tiâu--leh, lō͘尾身軀內發生激烈ê反應, i 開始吐, 一直吐, kā中tàu-tǹg chia̍h--ê lóng吐吐--出-來, 吐了, hioh-khùn--chi̍t-ē, i tō koh勇敢kā腳步踏--出-去, 繼續peh山.

面對身體ê無爽快i lóng無haiⁿ, 一直tiām-tiām看目chiu前ê高山, 頭殼內m̄知teh想siáⁿ? 懷疑ka-tī kám有法度peh--起-lih? 後悔ka-tī ê選擇? Iah是想講惡夢tang時ē結束? I kui路tiām-tiām-á行, ûn-ûn-á peh. Beh peh到siōng koân點chìn前i koh siáu吐. Chit-chūn chhōa隊ê老師決定放棄koh peh, hō͘ i thang kui心hioh-khùn, chia̍h『蘇打餅』壓制胃酸, thèng-hāu i面色回復元氣, chiah陪i ta̍uh-ta̍uh-á落山. M̄-koh山林對i ê考驗iáu-bōe soah, eng時chia̍h暗了i koh吐1 pái.

照chhōa路a伯ê經驗, i無感冒, 無頭殼疼, 喘氣bē kài喘, kiám-chhái是tī山頂內耳無平衡造chiâⁿ--ê, choaⁿ-á hō͘ i hioh-khùn, 無直接kā送落山.

Lí beh 3歲半--a, lán真好運ē-sái tú-tio̍h 1 tīn對gín-á教養態度khah sio-óa ê大人, hō͘ lí有khah固定ê gín-á伴, tī ná chhit-thô ná成長ê過程, ē-sái hō͘ lí kap lí chiah-ê gín-á伴自由去se̍k-sāi chit ê世界.

Kap chit-tīn gín-á伴tàu-tīn ê時, chhím頭á lí真排斥phēng lí khah細hàn ê gín-á óa近lí ê mi̍h-kiāⁿ. Chit-chām-á來, góa看tio̍h lí開始無kâng--a, hoān-sè是lí發現ka-tī jú來jú大hàn, jú來jú有力量, 自我意識mā jú來jú強烈, kap chiah-ê gín-á伴chò-hóe ê時, lí對phēng lí大hàn ê gín-á無beh koh sio讓, 敢kap in sio搶, sio-jióng, in若kap lí起衝突, lí mā無顧慮, ē出手kā phah--tńg-去, m̄-koh對細hàn gín-á, lí開始ē kā lí ê mi̍h-kiāⁿ pun in sńg iah是講beh hō͘--in, 若看tio̍h in走siuⁿ hn̄g, iah是行óa危險ê所在, lí ē主動去kā khiú--tńg-來, ē kā in保護. Góa真歡喜看tio̍h lí chit款ê轉變.

Tī lán chia, chiâⁿ chē大人無kā gín-á看做是獨立ê個體teh尊重, 無beh體會lín ê感受, 無beh理解lín ê情緒, mā無容允lín去試chiok chē ē hō͘大人煩惱kap hùi-khì ê tāi-chì, soah kā gín-á限制chiâⁿ chē, 講是ài kā lín教hō͘聽話, 有禮數koh有規矩, m̄-koh講--來全全是為tio̍h大人ê面子iah是方便.

像講, lí ta̍k不時kā lí ê mi̍h-kiāⁿ chhia kah kui厝間, chhím頭--á góa mā真擋bē-tiâu, tiāⁿ-tiāⁿ tī暗時lí khùn--去了後, ka-tī ta̍uh-ta̍uh-á khêng, jú收心內soah jú ià-siān. Lō͘尾góa ê心態有改變, kah若kā lí看做是獨立ê個體, lí mi̍h-kiāⁿ tìn kah kui thô͘-kha, 若bē影響tio̍h goán, 有siáⁿ-mih要緊--leh? He是lí ê mi̍h-kiāⁿ, beh收boài收, góa應該tio̍h尊重lí chiah tio̍h.

像講, lí the̍h玻璃罐á sì-kè行, 無sè-jī kā lak落thô͘-kha破--去, lí ē堅持beh ka-tī清, 本底góa總--是ē驚lí tio̍h傷, 尾--á góa發現其實ka-tī m̄是正經驚lí tio̍h傷, 是想tio̍h後piah替lí收soah ē koh-khah了時了力, chiah ē趕緊beh kā lí擋. Tì覺tio̍h ka-tī án-ne ê心思了後, tō ta̍uh-ta̍uh-á有法度安心陪tī lí身軀邊, 看lí練習清hiah-ê玻璃iù-á, lí mā m̄-bat án-ne來chhòng tio̍h傷--過. Goán總--是ǹg望gín-á thèng好獨立自主, m̄-koh tú tio̍h lín beh獨立自主ê時, goán soah koh真tio̍h急beh kā chit款機會擋掉, 實在真矛盾.

是án-chóaⁿ保護ka-tī ê家園是hiah-nī-á無奈? 是án-chóaⁿ維護ka-tī ê生存尊嚴是hiah-nī-á心酸?

4月中, lán khiā tī台北總督府頭前「無愛告別東海岸」ê遊行群眾內底, 1 ê koh 1 ê東部海岸部落ê代表, tī台á頂講起官商聯合beh搶in khiā起ê土地, in直直強調保護家園ê決志, jú講jú激動, jú講jú心酸, ná講目屎soah ná滴--落-來......

In是tòa tī台東到花蓮海岸線ê Pangcah, hiah長ê海岸線, in世世代代tòa tī hiah-ê óa近海kîⁿ ê部落, in ê生活kap祭典mā lóng kap海有chiâⁿ深ê關連. Chit kúi冬來, 東海岸kúi-nā ê保留自然狀態ê海岸hō͘官商看chiūⁿ目, 直直beh kā BOT, 起觀光飯店kap遊樂區, chiah-ê部落有ê choaⁿ-á無法度koh óa近海kîⁿ, 有ê hām部落tio̍h-ài thiah厝搬sóa.

Goán bat chhōa lí去--過ê士林王--家, in tī hia khiā起kúi-nā 10冬--a, 有seng-lí人看chiūⁿ hia ê土地beh來都市更新, in無同意, 官方soah kā in強制thiah厝......

Lán chia平地一直休耕, kā種choh趕tùi山邊甚至山頂, 造chiâⁿ山崩thô͘ li̍h. 平地本底ê農地, 政府beh交hō͘財團去kho͘地做工業區兼炒房地產, chi̍t世人tī hia khiā起, kap土地pa̍k chò-hóe ê人soah tio̍h離開ka-tī ê所在, m̄走--ê, teh-beh收成ê稻á, soah hō͘政府ê怪手半暝來lu平......

Lí chhím ē-hiáu行, ē-hiáu走跳hit ê時chūn, lán若chò-hóe出去散步, tī公園草埔, lí chhiâng-chāi sńg kah thǹg鞋thǹg衫, koh tī thô͘-kha iah是草埔liàn過來liàn過去.

Tī hiah-ê所在, 其他gín-á若像lí án-ne tī草埔走pio, lán m̄是看tio̍h大人tòe tī後piah趕緊beh阻擋, 無, tō是hīⁿ-khang邊聽tio̍h大人se̍h-se̍h念:「Bē-sái走, ē poa̍h-tó!」「Bē-sái tó tī thô͘-kha, 衫ē kō lah-sap!」「Thǹg鞋腳ē烏--去!」「Lí若koh hiah大聲hoah-hiu, lán tō sûi來tńg!」

參加共學了後, lán不時tī北部chit ê大都市ê公園á chhit-thô, lín chit-tīn gín-á ē peh樹á, ē khian石頭, ē sńg花sńg草á, kā bán來so-so--leh phīⁿ-phīⁿ--leh, lín ē大聲hoah-hiu, tú tio̍h有phùn水區ê所在, lín m̄-taⁿ歡喜kah chông入去sńg水, 有時á koh ē thǹg光光tī thô͘-kha nòa.

久--來, tiāⁿ有路--過ê人看bē過, 有ê當場勸lán, 有ê ē罵出chhùi, koh念講goán chiah-ê父母無teh教, 有ê直接報警察來阻擋lán.

Lō͘尾góa tī網路查, chiah知影有1 ê〈公園管理自治條例〉, 內底規定tī公園bē-sái peh樹á, bē-sái踏入去草埔, bē-sái bán花bán草, bē-sái ó͘ thô͘, bē-sái大聲hoah-hiu, bē-sái thǹg光光, 有ê所在koh禁止tī公園內底騎腳踏車, 有水池iah是phùn水區ê所在, 邊--á mā lóng ē chhāi 1支牌á講「禁止sńg水」.